In hoeverre werkt de geschiedenis door op wie we nu zijn? Die vraag staat centraal in de voorstelling Quake, die regisseur Casper Vandeputte maakte bij Theater Utrecht en DOX. Daarin onderzoekt een groep jonge performers door middel van theater en dans samen met het publiek in hoeverre het verleden deel uitmaakt van je eigen identiteit. Vandeputte: “Het is belangrijk om de geschiedenis te erkennen. Anders gaat het woekeren.”

Het uitgangspunt van Quake was heel persoonlijk, vertelt Vandeputte tijdens een repetitie. “In 2013 kwam ik dusdanig in de mentale problemen, dat ik bijna niet meer kon werken. Ik werd overvallen door paniekaanvallen, zonder te weten wat er aan de hand was. Dat verergerde de problematiek, omdat ik dacht: stel je niet zo aan, er zijn allemaal mensen met echte problemen in de wereld.”

Product van de geschiedenis
Achteraf was dat een kantelpunt in zijn leven, vertelt hij. “Ik kwam uiteindelijk bij een therapeut terecht die mij op een andere manier naar mijn leven liet kijken, namelijk door ook te kijken naar wat er zich vroeger in mijn familie afspeelde. Mijn opa heeft tijdens de oorlog in een kamp gezeten. Dat wist ik al wel, maar we zagen het in onze familie altijd als iets van vroeger, een probleem dat bij hém hoorde. Ik realiseerde me niet dat zijn trauma nog altijd doorwerkt in onze familie, en een hoop angst en agressie bij ons veroorzaakte. Die realisatie betekende een kentering van alle problemen die ik had, omdat ik opeens een rode draad voelde tussen mijn eigen angsten en die historische gebeurtenissen. Daardoor lukte het me er dingen bij te voelen, erover te praten. Het heeft me enorm geholpen om mezelf te zien als product van de geschiedenis, in plaats van als een geïsoleerd individu met eigen problemen.”

Die ontdekking wil hij met Quake doorgeven. Omdat het hem niet alleen als persoon verder heeft geholpen, maar ook zijn blik op de maatschappij heeft gevormd: “We zijn allemaal vanaf een bepaald moment in de tijd in deze wereld aangespoeld, en heel veel problemen die we nu tegenkomen – vooral in het elkaar niet begrijpen – komen voort uit het feit dat je in eerste instantie alleen het individu ontmoet, en niet alles wat er achter diegene ligt. Het is ook een manier van kijken die spanning oproept, omdat het erg in strijd is met het maakbaarheidsideaal waar we ook graag in willen geloven.”

Lichaam
In 2020 begonnen de repetities, maar al gauw gooide de corona-uitbraak roet in het eten. Na de eerste repetitieweek ging het land op slot en hebben de makers en spelers elkaar een aantal maanden niet gezien. Vandeputte gebruikte de tijd om de tekst te schrijven. “Je merkt dat de tekst in de eenzaamheid van die eerste lockdown is geschreven. Het is geen stuk met pratende personages, meer een essay dat we vervolgens hebben onderverdeeld onder de spelers. Dat was aanvankelijk niet het plan, maar kwam echt voort uit die corona-situatie.”

Een grote zoektocht tijdens het repetitieproces, was hoe de tekst en regie van Vandeputte zich verhouden tot de dans van choreografen Melvin Fraenk en Çağdas Gülum. “Welke functie vervult de tekst voor de dans, en andersom? Wanneer is dans een illustratie van tekst, wanneer gaat het er juist op door? We moesten nog helemaal uitvinden hoe dat werkt: wil je woorden op een dans plakken of maak je daarmee de dans kapot?”

Zelf is hij in de beginweken ook mee gaan dansen als de performers met de choreografen repeteerden. “Ik ben een heel slechte danser, maar het is ongelofelijk wat er allemaal loskomt in je lichaam als je danst. ‘Wat het brein vergeet, onthoudt het lichaam’, is een bekende zin voor iedereen die zich bezighoudt met trauma’s of hoe grote gebeurtenissen zich voortzetten in een mens.” Dat heeft hij zelf aan den lijve ondervonden. “Dansen maakt dingen los, het is een intensivering van je gevoelsleven, kwetsbaarheden kunnen ongelofelijk loskomen als je de routine waarmee je je lichaam beweegt, doorbreekt. Verdriet, woede, allerlei emoties die we normaal met een soort zelfbeheersing tegenhouden om het sociaal allemaal een beetje te laten lopen, kunnen dan ineens aan de oppervlakte komen.”

Ritueel
Hij hoopt dat de voorstelling de toeschouwers aanzet zelf ook na te denken over hoe hun eigen verleden doorwerkt op wie ze zijn. “De performers pakken bij aanvang van elke voorstelling een briefje met daarop een vraag die ze die avond willen beantwoorden. Maar ook het publiek krijgt een briefje: ‘Is er iets aan jezelf dat je niet begrijpt, en wat je zou willen begrijpen?’ Zo begin je als speler en toeschouwer op hetzelfde punt, en we gaan vervolgens samen denken en dansen om dingen boven te laten komen die mogelijk antwoorden bieden.”

De voorstelling raakt daarmee aan uiteenlopende actuele en universele thema’s. “Bijvoorbeeld waarom racisme en seksisme nog zo diepgeworteld zit in onze samenleving. Dat heeft heel erg te maken met hoe we dingen doorgeven aan elkaar, zelfs als je dat niet wilt, zelfs als je dat bewust probeert tegen te gaan. Het is zo moeilijk om een kentering in te zetten. Dat merkte ik ook bij mezelf: ik heb gezien hoe de poging van mijn opa om zijn kampverleden buiten de deur te houden, leidde tot een nieuw kamp. En hoe de poging van mijn ouders om hun verdriet en verleden niet aan mij door te geven, mij weer heeft geïsoleerd.”

Ontkennen of verzwijgen levert alleen maar ellende op, stelt Vandeputte. “Als je in je droom wordt achternagezeten door een gemaskerd persoon, kun je ervoor wegrennen, maar wat gebeurt er als je diegene recht in de ogen aankijkt? Dan houdt de droom op. Het erkennen van het verleden is het begin, maar je moet er blijvend aandacht aan besteden. Ook nu mijn therapie klaar is, moet ik niet denken: nu ben ik af, want dan begint het volgende probleem. Je moet onderdrukte gevoelens aandacht geven en blijven geven, dat is het enige medicijn tegen het woekeren ervan.”