Wat als je naar de relatie tussen mens en natuur kijkt alsof het een stukgelopen liefdesrelatie is? Dat gedachte-experiment vormt de basis van de voorstelling Zwarte Lente, die theatermaker en regisseur Espen Hjort maakt bij Theater Utrecht. “Ik denk dat mens en natuur op dit moment vlak na een heel pijnlijke break-up zitten. Het lijkt erop dat wij als mens keihard zijn gedumpt.”

Zwarte Lente is een hedendaags sprookje over liefdesverdriet en ecologische rampen. Hoe kan liefdesverdriet ons iets leren over onze verhouding tot de natuur? De voorstelling, die wordt gespeeld door Mees Borgman, Dries De Sutter en muzikant Marko Ivic, is een oefening in rouw, een zoektocht naar acceptatie om ons van daaruit weer opnieuw tot elkaar en onze omgeving te verhouden.

En dat is noodzakelijk, volgens Espen Hjort (1989). Al van kinds af aan voelt hij een grote verwevenheid met de natuur. Hij groeide op in Noorwegen, waar hij met zijn familie tijdens vakanties vaak de bergen in trok. In 2012 verhuisde hij naar Amsterdam, om te studeren aan de toneelschool. Het contrast tussen dat eeuwenoude, verstilde berggebied en de drukte van een voortdurend veranderende stad was enorm, vertelt hij. “Daar loop je langs bergen waarvan je weet dat ze eeuwenoud zijn en dat ze er over een miljard jaar nog steeds hetzelfde uit zullen zien. Het perspectief op wat leven is, is daardoor volstrekt anders.”

Eenmaal in Nederland realiseerde hij zich hoezeer hij het Noorse berglandschap miste. “Ik herinner me nog dat ik me voorstelde: wat als dat er niet meer zou zijn? Wat zou ik ervoor hebben om het te redden? En daar kwamen vrij extreme offers uit. Ik realiseerde me dat de natuur heel erg verweven zit met wie ik ben.”

De relatie tussen mens en natuur is volgens hem nog vaak gestoeld op een vorm van ontkenning, op de aanname dat de mens centraal staat, en de omgeving dienend is. “De natuur wordt vaak gezien als een platform waarop wij kunnen leven, een soort onuitputtelijke bron. We wringen onszelf daarmee in allerlei rare, ongezonde morele kronkels. Bijvoorbeeld dat dieren dingen zijn, dat bossen niet meer dan een soort leuke, toeristische achtergrond zijn.”

Ons gedrag ten opzichte van de natuur heeft volgens Hjort geresulteerd in een bundeling van ecologische rampen – global warming, ontbossing, overconsumptie – waar we nu als mens mee moeten dealen. “Ik denk niet dat ik daar als theatermaker de politieke oplossing voor kan bieden. En met de feiten hoef ik me evenmin te bemoeien, want die kennen we allemaal al. Maar we kunnen het als kunstenaars wel hebben over iets waar we wél veel vanaf weten: de gevoelens.”

Hjort gelooft er namelijk in dat de ecologische crisis evenzeer een emotionele crisis is. “We hebben als mens de neiging om de natuur te zien als iets dat ver van ons afstaat, waar we weinig invloed op hebben en dat er altijd voor ons zal zijn. Dat is het klassieke beeld van Moeder Natuur, die er vol geduld, altijd voor je zal zijn.”

Dat bracht hem op het idee voor Zwarte Lente. “Wat als we onze relatie met de natuur niet beschouwen als een ouder-kindrelatie, maar als een liefdesrelatie? Kunnen we dan beter begrijpen hoe we ons tot de natuur kunnen verhouden? Misschien zijn wij als mens wel gewoon keihard gedumpt, en moeten we daar heel veel gevoelens over verwerken?” Dus schreef hij een toneeltekst die zich afspeelt net na een break-up tussen twee mensen, waarvan je als toeschouwer gaandeweg realiseert dat de man de mens vertegenwoordigt, en de vrouw de natuur. Volgens Hjort is het nu allereerst belangrijk dat we accepteren dat de catastrofe al geschied is, en dat we van daaruit kunnen onderzoeken hoe we ons opnieuw tot elkaar en de omgeving kunnen verhouden. “We kennen allemaal wel iemand die na een break-up is doorgegaan alsof er niets aan de hand is, en we weten hoe dat afloopt: de klap komt later des te harder terug.”

Hjort hoopt dat mensen zichzelf en hun eigen relatie tot het landschap, herkennen in de parabel van het relatiedrama. “Het is een spiegel. Liefde en liefdesverdriet kennen we allemaal, dus op die manier kunnen we misschien ook met een soort zachtheid naar onszelf kijken. We zijn uiteindelijk toch wel een beetje de sukkels van dit verhaal. Maar het heeft geen zin om heel streng te doen tegen de mens. Ik zou willen dat we emoties leren toestaan die we eigenlijk graag wegstoppen. Verdriet, rouw, afhankelijkheid, verwarring – allemaal heel inefficiënte maar belangrijke gevoelens.”

Zwarte Lente is na Goat Song (2017) en Casino Nonstop (2017) de derde en laatste productie die Hjort maakt onder de vleugels van Theater Utrecht. “Samen vormen deze voorstellingen een mooie driehoek waar ik hierna met mijn eigen stichting op door wil bouwen. Goat Song was heel puur en fysiek, en een eerste onderzoek naar de verwevenheid tussen mens en natuur; Casino Nonstop was juist heel talig en vertrok vanuit persoonlijke verhalen; in Zwarte Lente komt dat fysieke en dat talige samen en komt daar mijn maatschappelijke blik op ecologie bij.”

Het is bovendien voor het eerst dat Hjort ook zelf de toneeltekst voor de voorstelling schreef. “De ecologische storm waarin we leven, vraagt om nieuwe verhalen.” Dat schrijven was een interessant proces, waarin hij ontdekte dat woorden die regelmatig gebruikt worden in tijden van liefdesverdriet, vaak ontleend zijn aan het ecologische paradigma. “De wereld is zwart, grijs, leeg, kaal, vervuild. Dat ligt heel dicht bij de toestand van de aarde – ironisch genoeg.”

Zijn voornemen is om dat onderzoek naar mens en natuur – “een van de meest urgente thema’s van deze tijd” – hierna door te zetten met zijn eigen stichting Skorpetind. “Ik vind het belangrijk om daar in het theater mee bezig te zijn, omdat theater ons nieuwe beelden, taal en metaforen kan geven. Dat hebben we heel erg hard nodig. Er is niet alleen behoefte aan begrip en feiten, maar ook aan verbeelding.”

Zwarte Lente van Theater Utrecht en stichting Skorpetind gaat 2 oktober in première in De Paardenkathedraal Utrecht en toert daarna tot half november 2020 langs de theaters.

door Sander Janssens