Acteur Vincent van der Valk speelt in Koliek van Theater Utrecht een man die probeert ‘alles’ te verklaren. De tekst van de Duitse Rainald Goetz wordt gezien als ‘taalterreur’ en tegelijk als ‘poëzie’, als een hoogstandje dat het ‘uiterste van een acteur vergt.’

Jowi Schmitz 26 augustus 2021

Wat is er met Koliek?
“De monoloog maakt onderdeel uit van de trilogie Oorlog, oftewel Krieg. Oorlog tussen landen, oorlog in een relatie. Het derde deel heet Koliek en gaat over de oorlog in het eigen hoofd. Rainald Goetz is een gevierd schrijver die geschiedenis en medicijnen studeerde voor hij begon met toneelschrijven. Een man met een ongelooflijke intellectuele bagage. Ik was vooral bang: begrijp ik deze tekst wel?”

En, begreep je hem?
“Ik raakte zelfs verliefd. Echt waar. Ik vind het ontroerend dat Goetz een man heeft geschapen die een wanhopige poging doet om alles te vatten. Die als het ware de tafel leegveegt en zegt: we beginnen bij het begin, waar gaat dit allemaal over, dit leven, dit bestaan, dit ... alles? Door de manier waarop hij te werk gaat, krijg je de indruk dat dit niet zijn eerste poging is. Maar hij is niet van plan op te geven. Dit is een man die wanhoop paart aan doortastendheid, die het raadsel móet en zal oplossen.”

Waarom vraagt deze tekst zoveel van een acteur?
“Daar heb ik een technisch antwoord op. Het is een berg tekst, zoveel zelfs, dat het eerste plan was om hem van het papier te lezen. Ook omdat je als publiek niet de hele tijd moet denken: goh, wat knap van die acteur dat hij al die tekst uit zijn hoofd heeft geleerd. Het moet gaan om de strijd die eronder ligt.

“Maar uiteindelijk wilde ik ook kunnen bewegen, wilden we het personage ook laten zien. Toen ben ik dus gaan stampen. Tekst leren is herhalen, eindeloos herhalen. Hoewel er mensen zijn die zeggen dat er talent voor nodig is, is het wat mij betreft vooral als het trainen van spieren in de gym. Deze monoloog heeft een behoorlijk zwaar ‘sportschoolgewicht’, omdat je totaal geen houvast hebt. Laatst viel ik tijdens de repetities in een gat: ik had net ‘Schijt, hond, mens, hersens’ gezegd. Toen wist ik het niet meer. Want wat komt er na hersens? Weer hond?”

Hoe heb je dat toen aangepakt?
“Er is een bepaalde ontspanning nodig om de tekst goed te kunnen doen. Als ik te verkrampt op zoek ga, verdwijnen de woorden als sneeuw voor de zon.”

Geen houvast aan de tekst, toch verliefd op het stuk?
“Eerst zou de première in maart zijn, nu is het augustus geworden. De repetities begonnen middenin de lockdown in januari en tóen wist ik al: zelfs als dit stuk nooit op de planken komt, heb ik ervan genoten. Dit is een zoektocht naar het wezen van de mens, en inhoudelijk voor mij als acteur is het een stuk om van te groeien.”

Je noemt het een stuk om van te groeien, maar wat is het dan méér dan een berg zinnen is, die soms grammaticaal niet eens echt samenhangen?
“Het klinkt misschien abstract, maar mijn ervaring is dat als ik iets denk te ‘begrijpen’, ik ook een soort conclusie trek. Ah, zó zit het, denk ik dan. De eerstvolgende keer dat ik een soortgelijke situatie tegenkom, herinner ik me mijn conclusie en doe ik weer precies hetzelfde. Zo wordt ‘begrip’ de oorzaak van herhaling.

“We wíllen graag begrijpen, want dat geeft een veilig gevoel. Maar in dit stuk is iemand juist iets onbegrijpelijks aan het proberen, op alle mogelijke manieren. Begrip is niet mogelijk. Dus elke keer als ik de tekst lees, ontdek ik nieuwe werelden.”

Oké, maar als ik kom kijken dan zie ik een man die ik niet begrijp, die het onvatbare probeert te vatten. Wat heb ik daaraan, als publiek?
“Je hebt er helemaal niks aan. Vind ik ook nogal overschat, dat denken in ‘opbrengst’. Mensen die een week mindfull zijn om daarna een nóg efficiëntere werknemer te worden. Dat soort redeneringen staan me tegen. Je hoeft niet altijd ergens beter van te worden. Je ‘hebt’ niks aan dit stuk. Maar het kan wel een geweldige ervaring zijn.”

Waarom kan het een geweldige ervaring zijn?
“Om te beginnen is er ook muziek, een puls, een samenspel met de tekst. Die muziek is gecomponeerd door regisseur Thibaud Delpeut en wordt live door hem gespeeld. We spelen het stuk dus eigenlijk samen. Er is ook een ogenschijnlijk eenvoudig decor van Dymph Boss, dat bestaat uit spiegels. De man ‘stelt’ ze steeds op andere manieren, waardoor je, in combinatie met de belichting van Yuri Schreuders, steeds letterlijk nieuwe invalshoeken te zien krijgt. Dan is er nog het geluidsontwerp van Sander van der Werff, met microfoons en boxen op verrassende plaatsen, waardoor het geluid van alle kanten kan komen. Daardoor kun je ‘zien’ wat die man denkt, of je ‘hoort’ hem zoeken.”

Bedoel je dat we eigenlijk allemaal samen in het hoofd van jouw man terechtkomen?
“Zie het als een emotionele reis door dat eindeloos grote universum, met één man op kop, die er zo heel graag chocola van wil maken. Zo groot als het begint, zo persoonlijk wordt het uiteindelijk. Het leven gaat om verdieping, om verbeelding en – zeker bij deze man – om medeleven.

“Dit is een mens die in zijn grootse poging breekt, omdat hij niet om zichzelf heen kan. Dat is een tragiek die ik heel invoelbaar vind. Dat heb ik zelf ook, dat ik uiteindelijk, met al mijn verlangen naar grootse schoonheid altijd weer tegen mezelf opbots. Daar gá ik weer, denk ik dan.

“Misschien ben ik niet de enige. Sterker nog, ik ben er hartstochtelijk van overtuigd dat deze tekst bij iedereen past.

“Er staat een man op het toneel, die wanhopig probeert ‘één te worden met zijn gedachten’, die wanhopig probeert het bestaan te ontcijferen, om zuiver te denken. Het lukt hem niet in één soundbyte uit te leggen wat hij bedoelt. Hij mist de goeie woorden, de snelle clip, hij geeft totaal ongeschikte antwoorden op ‘alles’. Prachtig. Dát is de schoonheid van het menszijn.”

Koliek is te zien t/m 23 september in verschillende theaters.

Wie is Vincent van der Valk? Acteur en schrijver Vincent van der Valk (1985) studeerde in New York en aan de Toneelacademie in Maastricht. Hij werkte na zijn afstuderen in 2010 onder andere bij gezelschappen als NTGent, Toneelgroep Oostpool, het RO Theater en Theater Utrecht.

Voor zijn rol in Angels in America bij Oostpool won hij in 2015 de Arlecchino voor beste mannelijke bijrol. In hetzelfde jaar was hij genomineerd voor een Gouden Kalf Beste Acteur voor zijn rol in de film Gluckauf. Voor televisie speelde hij rollen in Flikken Maastricht, Van God los en Ramses.

Vorig jaar won hij samen met Casper Vandeputte de Taalunie Toneelschrijfprijs voor het stuk Immens.