Voor Immens lieten regisseur Casper Vandeputte en acteur Vincent van der Valk zich inspireren door het gedachtengoed van Nietzsche: de filosoof met de hamer. Waar zit de schoonheid in zijn ideeën, en waarin schuilt het gevaar? Samen schreven ze een muziektheatersolo waarin ze, mét een dertigkoppig koor, onderzoeken hoeveel waarheid een mens kan verdragen.

De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) werd ook wel ‘de man met de hamer’ genoemd, omdat hij alles wat tot dusver voor waarheid werd aangenomen, consequent omverwierp. Misschien wel zijn bekendste uitspraak – ‘God is dood’ – heeft tot op de dag van vandaag een grote weerslag op ons leven. Casper en Vincent raakten gefascineerd door zijn gedachtengoed en door het gevaar dat inherent aan zijn ideeën verbonden zit.

Hoe actueel is de voorstelling?
Casper: “Zonder dat het stuk allemaal actuele politieke componenten heeft, gaat de voorstelling wel degelijk over deze tijd. Want in al zijn gekheid en radicaliteit, is Nietzsche op een bepaalde manier ook de filosoof van alle waanzin die we nu zien. Hij is niet alleen de filosoof van mij als theatermaker, maar ook die van Donald Trump. Dat vind ik ontzettend spannend. Als hij het heeft over het neerhalen van waarheden, kun je zijn gedachtengoed ook uitleggen als: laten we alles kapotmaken, vervallen in chaos en kijken wat er dan gebeurt.”

Hoe gaan jullie om met het gevaar dat je dan met je voorstelling gedachtengoed verkondigt waar je eigenlijk helemaal niet achter staat?
Casper: “Eigenlijk willen we dat zelfs opzoeken. Aanvankelijk waren we daar natuurlijk huiverig voor, want als je zijn ideeën helemaal doordenkt, kun je een afgrijselijke wereld creëren. Maar nu vinden we dat juist prikkelend. We gaan kijken hoe ver we het publiek mee kunnen krijgen in zijn gedachtengoed: we laten zien hoe bevrijdend, bijzonder en waardevol dat kan zijn, en vervolgens ook dat het een ramp voor de wereld kan betekenen.”
Vincent: “We staan onszelf toe daar meerduidig in te zijn. Je kan een bepaalde kant van Nietzsche doorvoeren tot iets extreems – dat is in het verleden ook gebeurd – en we willen zijn gevaarlijke kanten niet schuwen, maar tegelijkertijd zijn er voor elke vorm van extremisme genoeg nietzscheaanse teksten die je kan declameren om daar tegenin te gaan. Hij wilde geen extremisme. Bovendien is het personage dat we ten tonele brengen weliswaar door ons gecreëerd, maar dat betekent niet dat wij het met hem eens moeten zijn. We mogen hem dingen laten zeggen die gevaarlijk dicht in de buurt van dat soort enge gedachten komen, dat kan juist een interessante dynamiek opleveren.”

Kun je iets meer vertellen over dat personage dat jullie opvoeren?
Vincent: “Het personage dat ik ga spelen, Fritz heet hij, is in de voorstelling net begonnen met eerlijk zijn. Hij heeft een oud leven van zich afgeworpen en voor het publiek stelt hij zichzelf ten doel volledig eerlijk te zijn. Hij vraagt zich daarbij af: hoeveel waarheid verdraag ik?”

Is hij niet gewoon Nietzsche?
Vincent: “Voor ons is hij de belichaming van zijn gedachtengoed, niet Nietzsche zelf. Al refereren we wel aan een verleden dat in sommige opzichten verdacht veel lijkt op dat van Nietzsche.”
Casper: “De voorstelling heeft een beetje de vorm van stand-up comedy, maar dan zonder dat het al te gericht is op de grappen. Maar wel met die zoekende manier van praten, de terzijdes, het publiek rechtstreeks aanspreken, een liedje.”

Muziek was heel belangrijk in het leven van Nietzsche. Hoe komt dat terug in de voorstelling?
Casper: “Op zoek naar een soort zuivere gedachtenwereld, werd Nietzsche steeds radicaler. Zijn gevaarlijke gedachten vormden zich naar die gekte toe. Net als zijn briljantste gedachten overigens. Er zijn momenten in zijn leven dat hij echt dacht: nu heb ik het, nu is het helemaal rond, en Vincent heeft daarvoor hele grote, meeslepende muziek gecomponeerd, die wordt gezongen door een koor van minstens twintig mensen.”
Vincent: “Zonder met naam en toenaam genoemd te worden, krijgt Wagner een belangrijke plek in onze voorstelling, zoals hij dat ook in Nietzsche’s leven had. Met hem heeft Nietzsche naar eigen zeggen misschien wel de gelukkigste periode van zijn leven doorgemaakt. Maar er zit ook iets in het muzikale genie dat Wagner was, waar Nietzsche tegenop keek. Daar spelen we in de voorstelling ook mee: Wagner was heel belangrijk voor hem, maar heeft hem ook verraden.”
Casper: “Een van zijn belangrijkste uitspraken is toch dat hij zei dat er geen God is. Je bent het allemaal zelf. Dus eigenlijk zou je aan jezelf ook helemaal genoeg moeten hebben. Dat is een geweldige gedachte. Maar daar zit vervolgens meteen iets heel moeilijks in: want wat moet je dan nog met de ander? En die ander neemt bij ons verschillende gezichten aan. Dat is zowel het publiek in het hier en nu tijdens de voorstelling, maar zit ook in het verleden dat het personage achtervolgt: een oude zielsverwant die hij mist, een overleden vader, een geliefde. Allemaal herinneringen waar hij veel aan heeft gehad, maar waar hij volgens zijn eigen filosofie niet aan vast zou mogen houden.”
Vincent: “Al dat tegenstrijdige is inherent verbonden aan Nietzsche. Zoals hij zelf zegt: ‘Alles wat diep is, bemint het masker.’ Als je de waarheid wil spreken, moet je doen alsof. Die eeuwige tegenstrijdigheid omarmen we.”

Hoe verhouden jullie je zelf tot zijn filosofieën?
Casper: “Eigenlijk gebruiken we Nietzsche’s gedachtengoed als masker om proefballonnetjes op te laten over hoe we zelf over dingen denken. En omdat het personage Fritz het vervolgens zegt, durf ik daar wat extremer in te zijn. Ik ben gelukkig getrouwd, maar we laten hem behoorlijk nare dingen over de romantische liefde zeggen. Dat is heel spannend. Hij is voor ons ook een soort vrijbrief waar we ons achter verschuilen, zoals de nazi’s dat eigenlijk ook gedaan hebben. Daarin is hij ook gevaarlijk: Nietzsche is een geliefd masker om achter te gaan staan.”
Vincent: “Dat is ook zo interessant: doorheen de tijd zijn er zo veel verschillende kampen geweest die zijn arsenaal aan woorden en ideeën hebben gebruikt om oorlogen te voeren. Letterlijk van feministen tot fascisten.”
Casper: “Nietzsche wordt vaak herinnerd als iemand die God persoonlijk heeft vermoord, maar hij was alleen maar degene die het constateerde. Hij vond het zelf ook een ramp. Beseffen jullie wel wat dat betekent, zei hij, en dat we nu echt iets anders moeten doen, anders is het leven ondraaglijk? En als je daar geen helder antwoord op formuleert, dan ben je iemand met een hele lage weerstand, die voor de meest idiote dingen vatbaar is. En die wereld, daar leven we nu nog steeds in.”

door Sander Janssens